ނަމާދުގެ ޖަމާޢަތަށް މިސްކިތަށް ޙާޟިރުވެފައިވާ ފަރާތްތައް ނަމާދަށް ކޮޅަށް ތެދުވާނީ ޤަމަތް ދިނުމުން ހެއްޔެވެ؟
بسم الله الرحمن الرحيم ، الحمد لله رب العالمين، و الصلاة و السلام على رسول الله -صلوات الله و سلامه عليه- وعلى آله و صحبه أجمعين.
أما بعد:
މިސްކިތުގައި ނަމާދަށް ޙާޟިރުވެފައިވާ ފަރާތްތައް ފަރުޟު ނަމާދު ކުރުމަށް ކޮޅަށް ތެދުވާނީ ކޮންއިރަކު ހެއްޔެވެ؟
މި ސުވާލުގެ ޖަވާބު ތަފްސީލުކޮށް ނުކުތާ ތަކެއްގެ މައްޗަށް އަލިއަޅުވަމެވެ.
ދަންނަހުއްޓެވެ! މި މައްސައިގެ މައްޗަށް ފިޤުހު އަހުލުވެރިންގެ މެދުގައި ޚިލާފް އުފެދިފައިވެ އެވެ.
ފުރަތަމަ ޤައުލަކީ : މިސްކިތުގައިވާ މީހުން ނަމާދަށް ތެދުވާނީ މުޥައްޒިން حي على الفلاح ކިޔާ ހިނދުގަ އެވެ. މި ޤައުލަކީ އިމާމް أبو حنيفة ވިދާޅުވެފައިވާ ޤައުލެވެ.
ދެވަނަ ޤައުލަކީ : ޤަމަތްދޭން ފެށުމާ އެކުގައި ތެދުވުމެވެ.
ތިންވަނަ ޤައުލަކީ : އޭނާއަށް އެކަމުގައި ތަނަވަސްވެގެންވުމެވެ. ފަސޭހަ ވަޤުތުގައި އޭނާ ކޮޅަށް ތެދުވުމެވެ. (ޔަޢުނީ : ވަކި ވަޤުތެއް ޚާއްޞަކޮށް ތެދުވުމަށް ކަނޑައެޅިފައި ނުވުމެވެ.) ޤަމަތްދޭން ފަށާހިނދު، މެދުތެރެއިން އަދި ޤަމަތްދޭ ނިމޭފަހުން ކަމުގައިވީނަމަވެސް މެ އެވެ. މިއީ އިމާމް مالك ގެ މަޛްހަބުގައި މަޝްހޫރުވެފައިވާ ޤައުލެވެ.
ހަތަރުވަނައީ : ޤަމަތްދީ ނިމުމާއެކު ތެދުވުމެވެ. މި ޤައުލަކީ އިމާމް الشافعي ގެ ކިބައިން ނަޤުލުކުރެވިފައިވާ ޤައުލެވެ.
އެއަށްފަހުގައި އޮތީ މި ޤައުލުތަކުން ޞައްޙަ ގޮތަކީ ކޮބައިކަމާއި އަދި އެ ޤައުލެއްގެ މައްޗަށް ދަލީލު ބިނާވެގެންވާ ބަސްފުޅަކީ ކޮބައިކަން ދެނެގަތުމެވެ.
و الله أعلم . މި މައްސަލައިގެ ޞައްޙަ ޤައުލަކީ އިމާމް أحمد بن حنبل ނުވަތަ حَنَابِلة ގެ ޤައުލެވެ. އެއީ މުއައްޒިން (ޤަމަތްދޭ މީހާ) قد قَامت الصلاة ކިޔާހިނދުގައި ތެދުވުމެވެ.
މިއީ އެންމެ އެދެވިގެންވާ ގޮތް ކަމުގައި ބުނަނީ އަދި މިއީ ޞައްޙަ ގޮތް ކަމުގައި ބުނެވޭ ދަލީލުތަކުގެ ތެރޭގައި އެކަމަށް ޙުއްޖަތްތައް ބައެއް ޞަޙާބީންގެ އަރިހުން ނަޤުލުކުރެވިގެންވުމެވެ.
ޞަޙާބީ أَنَس -رضي الله عنه- ގެ އަރިހުން ޘާބިތުވެގެންވެ އެވެ. ”(މުއައްޒިން) قد قَامت الصلاة ކިޔާހިނދު ނަމާދަށް ތެދުވެވަޑައިގަންނަވަ އެވެ. ”މިފަދައިން ރިވާޔަތް الإمام المُنذر ޙަސަން ސަނަދެއްގައި الأوسط ގައި ރިވާކުރައްވާފައިވެ އެވެ.
ވުމުން ސަޙާބީގެ އަމަލުފުޅުން މިވަނީ ޘާބިތުވެ އެފަދައިން ޢަމަލުފުޅު ބަހައްޓަވާކަމެވެ.
އަދި ޞަޙާބީ حَسن بن عَلي -رضي الله عنه- ގެ އަރިހުން الإمام عبد الرزاق ރިވާކޮށްފައިވެ އެވެ.
މިއީވެސް ޞަޙާބީ ބޭކަލެއްގެ ޢަމަލުފުޅުން ބަޔާންވެގެންވާ ގޮތެވެ.
އުއްމަތުގެ އެންމެ ބޮޑެތި ޢިލްމުވެރިންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިވޑައިގަންނަވާ العلامة الشيخ صالح الفوزان -حفظه الله- ވިދާޅުވެފައިވެ އެވެ.
”މައުމޫމު މިސްކިތުގައި -ފަރުޟު ނަމާދަށް- (ޤަމަތް) ގޮވަންދެން އިންތިޒާރުގައި އިނުންވެ އެވެ. އެބަހީ، ނަމާދަށް ގޮވުމަށް ދާންދެން މިސްކިތުން ނުކުތުމެއް ނުވެ އެވެ. އެއީ އޭނާއަށް އަޖުރާއި ޘަވާބު އެންމެ ފުރިހަމަގޮތުގައި ލިބުމަށެވެ.
ފަހެ، ނަމާދަށް ގަމަތް ދެވިއްޖެހިނދު، (ޤަމަތަކީ) އެއީ ނަމާދަށް ޤާއިމްވުމުގެ ވަޤުތު ޙާޟިރުވެ -ވަދެއްޖެކަން- އެންގުމަށް ދެވޭ އިއުލާނެކެވެ. ދެންފަހެ، ބަންގި އަކީ ނަމާދު ވަގުތު ވަދެއްޖެކަން އެންގުމަށްޓަކައި ދެވޭ އިޢުލާނެކެވެ.
ފަހެ، އޭނާ މިސްކިތުގައި އިށީނދެ އިންނަހިނދު، ގަމަތް ދިނުމުން އޭނާ ކޮޅަށް ތެދުވުމަށް އަވަސްވެގަތުމެއް ނުވެ އެވެ. ގަމަތުގެ ކުރީކޮޅުގައި ތެދުވުމަށް އަވަސްވެގަތުމެއް ނުވެ އެވެ. އެހެނަސް އޭނާ ކެތްތެރިވެ އިށީދެ އިނުން ހުއްޓެވެ. ގަމަތްދޭ މީހާ قد قَامت الصلاة ކިޔުމަށް ދާންދެން (ކޮޅަށް ނުތެދުވެ) އިށީނދެއިނުން ހުއްޓެވެ. އެއީ އިމާމް ޙާޟިރުވެ ހުރެއްޖެހިނދުގަ އެވެ. ދެންފަހެ، އިމާމް ޙާޟިރުވެ ނެތެވެ. އިމާމް އަށް ނާދެވެއެވެ. ނަމާދަށް ޤަމަތް ދެވުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް މައުމޫމުންނަށް އިމާމް ފެނުމަށް ދާންދެން މައުމޫމުން ތެދުވުމެއް ނުވެ އެވެ. މި ހާލަތުގައި قد قَامت الصلاة ގޮވޭ ހިނދުގަވެސް ނުތެދުވާނެ އެވެ. އަދި ކިޔެއްތަ، އިމާމް އޭނާއަށް ފެނުމަށް ދާންދެން ނުތެދުވާނެ އެވެ.“( https://bit.ly/40Bc5QK)
މި ޒަމާނުގައި މަދީނާގެ ފިގުހުވެރި ބޭފުޅުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނިވަޑައިގަންނަވާ الشيخ أ. د. عبد السلام الشويعر -حفظه الله- ވިދާޅުވެފައިވެ އެވެ.
”( قد قَامت الصلاة) އަށް ތެދުވުން، އެއީ އިމާމް ޙާޟިރުވެ އަދި ބަންގިދޭ މީހާ އެހިނދު قد قَامت الصلاة ކިޔުމުން ތެދުވުން މުސްތަޙައްބުވެގެންވެ އެވެ. އަދި އޭގެ ކުރިން ތެދުވުން ހުއްދަވެގެންވެ އެވެ. އެހެން ހެޔޮކަން ބޮޑުވެގެންވަނީ قد قَامت الصلاة އަށް ތެދުވުމެވެ.
މިކަމުގައި ދެ ދަލިލެއް ވާރިދުވެގެން ވުމުން (މިފަދައިން ބުނެވެ އެވެ.)
ފުރަތަމައީ : ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم އަށް އުފުލިގެންވާ ޙަދީޘެވެ.
ދެވަނައީ : ޞަޙާބީއާ ހަމައަށް އުފުލިގެންވާ ޚަބަރެވެ.
ޞަޙާބީންގެ ކިބައިން އެބޭކަލުންނާ ހަމައަށް އުފުލިގެންވާ ޚަބަރު، ގިނަ ޞަޙާބީ ބޭކަލުންގެ ފަރާތްޕުޅުން ޘާބިތުވެގެންވެ އެވެ. އެއީ ބަންގި ގޮވާ މީހާ قد قَامت الصلاة ގޮވުމުން މެނުވީ އެބޭކަލުން ނަމާދަށް ތެދުވެވަޑައި ނުގަންނަވާ ކަމެވެ.
ދެންފަހެ، ނަބިއްޔާ ހަމައަށް އުފުލިގެންވާ ޙަދީޘްފުޅުގެ ތެރޭގައި، ޞަޙާބީ ابن أبي أوفى އަރިހުން ރިވާވެގެންވެ އެވެ. ހަމަކަށަވަރުން بلال (ގަމަތުގައި) قد قَامت الصلاة ވިދާޅުވުމުން ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم ތެދުވެވަޑައިގަންނަވަ އެވެ.“
މި ޙަދީޘް އިމާމް أحمد އިންކާރު ކުރެއްވި އެވެ. އެއީ حجاج بن فروخ ކިޔުނު ރާވީގެ ސަބަބުންނެވެ. އޭނާގެ ޙަދީޘްއަކީ މުންކަރު ޙަދީޘް އެވެ.
އެހެނަސް الشيخ تقي الدين ވިދާޅުވެފައިވެ އެވެ. ހަމަކަށަވަރުން ނަބިއްޔާ ހަމައަށް އުފުލިގެންވާ މި ޙަދީޘް އަކީ لين -ލައްޔިން- ޙަދީޘްއެއް ކަމުގައިވީނަމަވެސް، މި ބާބުގައި މި ޙަދީޘްއާ ޚިލާފަށް އެހެން ޙަދީޘެއް ވާރިދުވެފައެއް ނުވެ އެވެ.
ދެންފަހެ، މި ރިވާޔަތަށް ބާރުލިބިގެންދަނީ މިފަދައިން ޢަމަލުފުޅު ކުރައްވާ ކަމުގައި ޞަޙާބީންގެ ކިބައިން ވާރިދުވެގެންވާ ބަސްފުޅުތަކެވެ.
އަދިވެސް މި މަޢުޟުގައި ބުނަމެވެ. އެންމެހައި މަޛްހަބުތަކެއްގެ އިމާމުން މެދުގައި ޚިލާފެއްނުވާގޮތުގައި الحنفية، مالكية، الشافعية އަދި الحنابلة ދެލެވަޑައިގަންނަވާފައި ގޮތަކީ، މިސްކިތަށް ޙާޟިރުވެފައިވާ މިސްތަކުންނަށް އިމާމް ޙާޟިރުވެއްޖެކަން އެނގުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް (އިމާމް ޙާޟިރުވެފައިވާތަން ފެނުނުނަސް) ނަމާދަށް ތެދުވެގެން ނުވާނެ އެވެ. ސަބަބަކީ އަދި ނަމާދަށް ގޮވާނުލެވޭތީ އެވެ.
ވުމުން، ދަލީލުކޮށްދެނީ، قد قَامت الصلاة އަށް ތެދުވުން މުސްތަޙައްބުވެގެންވާ ކަމެވެ. އެންމެ ޙާލަތެއްގައި ފިޔަވަ އެވެ.
އެއީ ބަންގިގޮވާ މީހާ ޤަމަތްދިން ކަމުގައިވީނަމަވެސް އިމާމް ޙާޟިރުވެ ނެތް ކަމުގައިވާނަމަވެ އެވެ. (އެބަހީ : އެފަދަ ޙާލަތުގައި ގަމަތް ދެވުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް ތެދުވުމެއް ނުވެ އެވެ.) އިމާމް ޣާއިބްވެގެން ވުމެވެ. ބައެއް ފަހަރު އިމާމް، އޭނާއަށް ޚާއްޞަ ވެގެންވާ ކޮތަރީގައި ހުރެދާނެ އެވެ. ފަހެ، ޙަދީޘްގައި ވާރިދުވެގެންވެ އެވެ. فلا تَقُومُوا حتَّى تَرَوْنِي ”ނަމާދަށް ގަމަތް ދެވުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަން ނަބިއްޔާ ފެނުމަށް ދާންދެން ތިޔަބައިމީހުން ނުތެދުވުން ހުއްޓެވެ.“
ވުމުން، މި ޙަދީޘްއިން ދަލީލުކޮށްދެނީ قد قَامت الصلاة ގެ ޙާލަތުގައިވެސް އިމާމް ފެންނަން ނެތްކަމުގައިވާނަމަ މައުމޫމުން ތެދުވުމެއް ނުވާކަމެވެ. މިއީ އިސްތިޘްނާ ވެވޭ ޙާލަތެކެވެ.“ (https://bit.ly/3PSLysQ)
ފަހެ، އެހެން ވުމުން އިމާމް ފެނުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް ނަމާދަށް ނުގޮވޭކަމުގައި ވާނަމަ ތެދުވުމެއް ނުވެ އެވެ.
އެއަށްފަހުގައި އޮތީ، ޤަމަތްދެވުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް އިމާމް ނަމާދަށް ނުނުކުންނަ ހިނދެއްގައިވެސް މައުމޫމުން ނަމާދަށް ތެދުވުމެއް ނުވެ އެވެ.
قد قَامت الصلاة އަށް މައުމޫމުން ތެދުވުން އެއީ ވާރިދުވެގެންވާ ގޮތްކަމުގައި ބުނާހިނދު އެފަދައިން ބުނަނީ އެއް ޞަޙާބީންނަށް ވުރެ ގިނަ ޞަޙާބީންގެ ކިބައިން ޞައްޙަ އަޘަރުތަކާއި ޚަބަރުތައް ވާރިދުވެގެން ވުމުންނެވެ.
ޞަޙާބީ ބޭކަލުން އެ ޢަމަލެއްގައި ޤާއިމްވެ ދެމި ތިއްބެވުމުން އެއީ ތަބަޢަވުމަށް އަދި އެ ގޮތެއްގެ މަތީގައި ދެމި ހުރުމަށް އެންމެ ހެޔޮވެގެންވާ ގޮތކަމުގައި އަޞްޙާބު ބޭކަލުންގެ ޤަދަރާއި މަޤާމާއި މަތިވެރިކަން ދަންނަ މީހަކު ދެކޮޅެއް ނަހަދާނެ އެވެ.
ހިތާމައަކީ قد قَامت الصلاة އަށް ޞަޙާބީ ބޭކަލުން ތެދުވެވަޑައިގަންނަވާކަން، އެއް ޞަޙާބީންނަށްވުރެ ގިނަ ބޭކަލުންގެ އަރިހުން ވާރިދުވެގެންވާހިނދު، އެފަދައިން ޢަމަލު ކުރުން އެއީ މިސްކިތްތަކުގައި ނުވަތަ ނަމާދަށް ގެނެސްފައިވާ ”ބިދުޢަ“ އެއް ކަމުގައި ބަޔަކު ސިފަކޮށްފައި ވުމެވެ.
ބުނަމެވެ. ޤަމަތް ދެވުނަސް، އިމާމް ޙާޟިރުވެނެތްހިނދު އަދި އިމާމް ފެންނަން ނެތްހިނދު، މައުމޫމުން ތެދުވުމެއް ނުވާކަން ބަޔާންކޮށްފައިވަނީ، ސަބަބަކީ ޞަރީޙަ ޙަދީޘް މިމައުޟޫގައި ވާރިދުވެގެންވުމެވެ. ޞަޙީޙު مُسلم ގައި ޞަޙާބީ أبو قتادة الحارث بن ربعي އަރިހުން ރިވާވެގެންވެ އެވެ. ނަބިއްޔާ صلى الله عليه وسلم ޙަދީޘް ކުރެއްވި އެވެ. إذا أُقِيمَتِ الصَّلاةُ فلا تَقُومُوا حتَّى تَرَوْنِي ”ނަމާދަށް ގަމަތް ދެވުނު ކަމުގައިވީނަމަވެސް ތިޔަބައިމީހުންނަށް ތިމަން ނަބިއްޔާ ފެނުމަށް ދާންދެން ތިޔަބައިމީހުން ނުތެދުވުން ހުއްޓެވެ.“
އަދިވެސް ރިވާޔަތުގައި ވެ އެވެ. حتَّى تَرَوْنِي قدْ خَرَجْتُ ”ތިމަން ނަބިއްޔާ ނަމާދަށް ނުކުމެވަޑައިގަންނަވައިފިކަން ތިޔަބައިމީހުންނަށް ފެނިއްޖެއުމަށް ދާންދެން (ތިޔަބައިމީހުން ނަމާދަށް ތެދުނުވާހުއްޓެވެ.)“
އަދި މިފަދައިން ޞަޙާބީ عَلي رضي الله عنه އަރިހުން އަޘަރެއް ވާރިދުވެގެންވެ އެވެ. ޞަޙާބީ އަކީ އިމާމްވެ ނަމާދު ކުރައްވާ ފަރާތެވެ. އަދި މިސްކިތުގައި ނަމާދަށް ޤަމަތް ދެވިއްޖެ އެވެ. މިސްތަކުން އެހިނދު ކޮޅަށް ތެދުވެތިއްބެ އެވެ. ފަހެ ޞަޙާބީ މިސްކިތައް ވެދެވަޑައިގަންވަނާ ވިދާޅުވި އެވެ. جاءَنا علِيٌّ رضِي اللهُ عنه وقد أُقيمَتِ الصَّلاةُ ونحن قيامٌ ننتظرُه، فقال: ما لي أراكُم سامِدِينَ؟
”އަހަރެމެންގެ ތެރެއަށް علِيٌّ ވެދެވަޑައިގެންނެވި އެވެ. ފަހެ އެހިނދު ޤަމަތްވަނީ ދެވިފަ އެވެ. މީސްތަކުން ކޮޅަށްތެދުވެ علِيٌّ އަށް އިންތިޒާރު ކުރުމުގައި ދެމިތިއްބެވި އެވެ. ފަހެ، އެހިނދު ވިދާޅުވި އެވެ. ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެ ކޮޅަށް ތިބޭތަން އަހަރެންނަށް މިފެންނަނީ ކިޢްވެތޯ އެވެ؟ މާނައީ : އިމާމް ނުފެންނަނީސް ތިޔަބައިމީހުން ތެދުވެގެން ނުވާނެ ކަމެވެ.
ނިންމާލުމުން ބުނަމެވެ. އަހަރެމެންގެ ރާއްޖޭގައި އިމާމް އަދި މުއައްޒިނެއް ލެވިފައި ނެތުމުން، އިމާމް އަކީ މުވައްޒިނެވެ. (ބަންގި ދޭ ފަރާތަކީ އަދި ޤަމަތް ދޭ ފަރާތަކީ އަދި ނަމާދު އިމާމްވެ ކުރާ ފަރާތަކީ އެކަކެވެ.)
އެހެން ވުމުން އިމާމް އަކީ އެއީ ޤަމަތްދޭ ފަރާތްވެސްމެ އެވެ. އެހިނދު މިސްކިތުގައިވާ މައުމޫމިން ތެދުވުމަށް މުސްތަޙައްބު ޙާލަތަކީ. މަޤާމަކީ އިމާމް قد قَامت الصلاة ކިޔާހިނދުގަ އެވެ. އިމާމް ޤަމަތް މިސްކިތުގައި ފެންނަން ހުއްޓަސް ތެދުވުމެއްނުވެ އެވެ.
ޞަޙާބީންގެ އަރިހުން އެފަދައިން ވާރިދުވެގެންވުން އެއީ ބާރުގަދަ އަދި އެއަށް ދަލީލު ކުރެވޭ ދަލީލެކެވެ.
والله تعالى أعلم. وصلى الله على نبينا محمد وآله وصحبه وسلم.
